03 februari 2022
We kwamen drie keer een paar uur bij elkaar, twee keer via Zoom en de laatste keer in real live, om het met elkaar over Primo Levi te hebben. Zijn boek ‘Is dit een mens’ schreef hij niet lang na de Tweede Wereldoorlog en hij doet daarin verslag van zijn kampervaringen in Auschwitz. De Nederlandse vertaling van het boek kwam pas in 1987 op de markt en daarvan heb ik de 45ste druk in bezit, de uitgave van 2021. Zoveel drukken, dat valt me helemaal niet tegen.
Ik zeg dit omdat, anders dan in de jaren tachtig en omgeving de aandacht voor kampervaringen, voor het leed dat mensen ooit hebben kunnen toelaten niet alleen, maar waaraan ze ook meewerkten tanende is. En dat verontrust me. Mensen als Wiesel, Levinas, Arendt, in Nederland Abel Herzberg, en ook Primo Levi hebben ons nog veel te zeggen. Als je hun boeken hebt gelezen, zul je in ieder geval niet zo gauw de Tweede Wereldoorlog van stal halen om als karretje voor je eigen opvattingen te gebruiken, al doe ik dat ongewild ook met deze opmerking.
Het boek van Primo Levi is verontrustend, maar ook erg helder. Hij kan schrijven. Hij zet een duidelijk beeld neer, ter zake bijna en voorzien van overwegingen. Het verhaal van de ellendige gebeurtenissen raakt me, maar Levi melkt de boel niet uit. Ook doet hij niet het omgekeerde door de gebeurtenissen te bedelven onder zijn eigen vragen of zijn eigen reacties op wat hij als joodse Italiaan in Polen meemaakte. Dat ook, maar gedoseerd.
Van huis uit is Levi chemicus en na de oorlog heeft hij in die hoedanigheid nog vele jaren zijn brood verdiend. Ten slotte leefde hij van de pen. Maar de analytische geest waar een chemicus baat bij heeft, kan ook een schrijver van dienst zijn en zo werkt het bij Levi.
De drie avonden gingen over Primo Levi, maar ook over de vraag wat de theologie kan leren van zijn werk. Levi zelf noemde zich atheïst, maar hij verwijlt, zo kun je zeggen, op het plein voor de tempel die hij niet binnen gaat, waarbij ik kan vertellen dat het plein voor de herbouwde synagoge naar Levi is vernoemd.
Als het Levi in zijn verhaal echt ernst wordt, als hij iets wil vertellen waarmee hij de essentie van een gebeurtenis wil raken, dan hanteert hij religieuze taal. Hij vertelt uitgebreid over Job en God, maar je komt al lezend steeds weer woorden, beelden en zinswendingen tegen die je ook in de Bijbel aantreft.
Dat valt ook op in de gedichten die hij schreef. Met een daarvan opent hij zijn eerste boek. Je herkent er het joodse ochtendgebed in.
‘Gij die veilig leeft
In uw beschutte huizen,
Gij die ’s avonds thuiskomt
Bij warme spijs en dierbare gezichten:
Bedenkt of dit een man is
Die werkt in de modder
Die geen vrede kent
Die vecht om een stuk brood
Die sterft om een ja of een nee.
Bedenkt of dit een vrouw is
Zonder haar en zonder naam
Zonder herinnering aan wat was
Met lege ogen en koude schoot
Als een kikvors in de winter.
Bedenkt of dit geweest is:
Ik beveel u deze woorden.
Grift ze in uw hart
Waar ge gaat waar ge staat
Bij het opstaan bij het slapengaan:
Zegt ze voort aan uw kinderen.
Of uw huis begeve u,
Ziekte verlamme u,
Uw nageslachte wende zich van u.
We begonnen de korte serie gesprekken met dit gedicht; we sloten er ook mee af. Ik ontkom niet aan het beeld van de kikvors.
Primo Levi, Is dit een mens. Vert. Frida de Matteis – Vogels. Meulenhoff 202145.
Joyce Ronday, Primo Levi na God. Verhalen van een nieuwe Bijbel. Verbum 2021.